نقش و تاریخ زنان در بقیع

حضور همیشگی در بقیع

عالمان دین، زیارت قبور را مستحب می‏شمارند. این استحباب، ریشه در رفتار پیامبر  صلی‏الله‏علیه‏وآله و نیز رفتار عملی فاطمه علیهاالسلام دارد و زن و مرد را شامل می‏شود. رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏وآله، به همراه تعدادی از یاران خود، هر شب جمعه به بقیع می‏آمد و سه بار می‏فرمود: «السلام علیکم یا اهل الدیار».1

 

چرا خبرم نکردید؟

یزید بن ثابت می‏گوید: به همراه رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏وآله حرکت می‏کردیم تا که به بقیع رسیدیم. در آن جا قبر جدیدی را یافتیم.
رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏وآله پرسید: این قبر کیست؟ گفتند: فلان زن. پیامبر او را شناخت و فرمود: چرا به من خبر ندادید؟ گفتند: شما روزه بودید و استراحت می‏کردید و نمی‏خواستیم شما را بیازاریم. فرمود: این کار را نکنید؛ هر کس که بمیرد، خبرم بدهید که نماز من بر او، رحمت خواهد بود؛ آن گاه خود در برابر قبر ایستاد و ما پشت سر او ایستادیم و نماز میت خواندیم.2

 

او را از فشار قبر نجات بده

رسول خدا صلی‏ الله ‏علیه ‏وآله پس از دفن دختر خود، رقیه، کنار قبر او ایستاد؛ سر را به سمت آسمان بلند کرد و در حالی که از دیدگانش اشک جاری بود، فرمود: من به یاد رقیه و سختی‏هایی که او دید، افتادم؛ دلم برای او سوخت و از خدا خواستم که او را از فشار قبر نجات دهد. دعای پیامبر، این بود: خدایا! به خاطر من، رقیه را از فشار قبر، رهایی ده. خداوند نیز دعای پیامبر صلی‏الله‏علیه‏وآله را اجابت فرمود.3

 

گریه فاطمه علیهاسلام کنار قبر خواهر

هنگامی که رقیه، دختر پیامبر صلی‏الله‏علیه‏وآله، از دنیا رفت، آن حضرت، خطاب به دخترش فرمود: به سلف صالح ما عثمان بن مظعون و یارانش، ملحق شو. در آن حال، حضرت فاطمه علیهاسلام در کنار قبر بود و آن قدر اشک ریخت که قطرات آن به درون قبر فرو ریخت.4

 

جایگاه نماز فاطمه علیهاسلام در بقیع

شیخ صدوق، پس از بیان کیفیت زیارت امامان بقیع علیهم‏السلام، می‏نویسد: در مسجدی که در آن جا هست، هشت رکعت نماز بخوان؛ یعنی برای هر امام از امامان چهارگانه مدفون در بقیع، دو رکعت نماز زیارت بخوان. گفته می‏شود که آن جا، جایگاه نماز فاطمه است.5 ظاهراً مراد از آن مسجد، بیت الاحزان است.

 

 بیت الاحزان

پس از جریان‏های دردناک و ستم‏هایی که به فاطمه زهرا علیهاالسلام شد، امیر مؤمنان علی بن ابی طالب علیه‏السلام، خانه ‏ای را در قبرستان بقیع - که در سمت شرقی مدینه و بیرون از شهر بود - برای فاطمه علیهاالسلام ساخت که به آن بیت الاحزان می‏گفتند. فاطمه زهرا، هر صبح، به همراه حسن و حسین علیهماالسلام به بقیع می‏آمد و در آن جا گریه می‏کرد. شب که فرا می‏رسید، علی علیه‏السلام، پی ایشان می‏آمد و آنان را به خانه باز می‏گرداند.6
این خانه که خانه اسرار فاطمه (ع) است، در کنار قبور ائمه بقیع قرار داشت؛ تا آن که در سال 1344ق. هم‏زمان با تخریب بارگاه ائمه، توسط وهابیان، ویران گردید.

 

چهل صورت قبر

امیرمؤنان علی علیه‏السلام، بنا بر وصیت حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام، او را شبانه دفن کرد و به کسی خبر نداد و قبر آن حضرت را مخفی کرد. امام علی علیه‏السلام، در بقیع، چهل صورت قبر درست کرد و روی آنها آب ریخت.7

به گفته کاتب اسکافی، پس از جریان دفن مخفیانه و شبانه فاطمه زهرا علیهاالسلام، مردم به سوی بقیع حرکت کردند و در پی یافتن قبر وی برآمدند؛ ولی نتوانستند قبر وی را شناسایی کنند.8

طبری می‏نویسد: مردم، صبح کردند و چهل قبر جدید در بقیع یافتند. همه در بقیع حاضر شدند؛ اما شناخت قبر، برایشان مشکل بود. یکدیگر را سرزنش می‏کردند که پیامبر، تنها یک دختر از خود به یادگار گذاشت؛ آیا او بمیرد و در تشییع پیکرش و نماز بر او حاضر نشویم و قبر او را نشناسیم؟ برخی از غاصبان حکومتی نیز گفتند: تنی چند از زنان مسلمان، بیایند تا این قبرها را بشکافیم تا پیکرش را یافته، بر او نماز گزاریم و قبر او را زیارت کنیم. خبر به علی بن ابی طالب علیه‏السلام رسید. او در حالی که غضبناک بود، راهی بقیع شد. فردی به سمت بقیع دوید و به مردم گفت: این علی بن ابی‏طالب است که به بقیع می‏آید و به خدا قسم یاد کرده است که اگر سنگی از این قبرها جابه‏جا شود، شمشیر علی، کارگر خواهد بود. آن گاه جمع حاضر در بقیع، پراکنده شدند.9

 

برخی از زنان مدفون در قبرستان بقیع

در طول تاریخ اسلام، زنان نامدار بسیاری، در بقیع، به خاک سپرده شدند که نام و مکان دفن آنان، نامشخص است.
شخصیت‏های زیر، تعدادی از زنان مدفون در این قبرستان هستند:

الف) فاطمه بنت اسد؛ او مادر امیرمؤنان علی علیه‏السلام است. همو علی علیه‏السلام را درون کعبه به دنیا آورد.10 قبرش در قبرستان بقیع، معروف است. پیکرش در نزدیکی قبور امامان بقیع، به خاک سپرده شد.
ب) دختران پیامبر؛ زینب، رقیه و ام‏کلثوم.
ج) همسران پیامبر؛ ام سلمه، حفصه، ریحانه، زینب بنت جش، زینب بنت خزیمة، صفیه بنت حیی، عائشه و ماریه قبطیة.
د) عمه‏های پیامبر؛ صفیه و عائکه. صفیه، مادر زبیر بن عوام است. او زنی شجاع، ادیب و شاعر بود که از فصاحت زیادی
برخوردار بود11 و در جنگ خندق حاضر شد و یک نفر از یهودیان را به درک واصل کرد.12 صفیه، در سال 20 و در سن 73 سالگی، وفات یافت.13
ه) ام البنین؛ مادر حضرت عباس، قمر بنی‏هاشم.
و) حلیمه سعدیه؛ مادر رضاعی پیامبر (ص).
ز) ام‏کلثوم؛ دختر امیرمؤنان علیه‏السلام.
ح) سکینه؛ دختر امام حسین علیه‏السلام؛ او دارای فضیلت و بخشش فراوان بود و در سال 117، در حدود 80 سالگی وفات یافت.14
لازم به ذکر است که به جز دو فرد اخیر، مزار سایر زنان، در بقیع، مشخص است.

 

ام البنین در بقیع

ام‏البنین، پس از حادثه غم‏بار عاشورا، مرتب به بقیع می‏رفت و در آن مکان، به گریه و نوحه جان‏سوز می‏پرداخت. مردم نیز گرد او جمع می‏شدند و می‏گریستند.15 روایت شده است که او هر روز به بقیع می‏رفت و ضمن همراه بردن عبدالله به عباس، فرزند قمر بنی‏هاشم، در عزای فرزندش، شعر می‏خواند. مردم و از جمله مروان بن حکم نیز جمع می‏شدند و از سو گ و رثای او، به گریه می‏افتادند.16

 

زینب صغری در بقیع

پس از بازگشت کاروان حسینی از کربلا، زینب، دختر عقیل بن ابی طالب، به سوی بقیع آمد و در حالی که بر شهدای کربلا می‏گریست، اشعاری با مضمون زیر را خواند:
«شما چه جوابی را برای پیامبر دارید، اگر از شما بپرسد: شما که آخرین امت‏ها هستید، با اهل بیت و یاران و ذریه من چه کردید؟
برخی اسیر شدند و برخی در خون خون غلطیدند.
گر من به شما سفارش کرده بودم که با خاندانم به بدی رفتار کنید، باز هم این جزای من نمی‏بود».17

 

گنبدهای مزار زنان نامی

از دیرباز، مسلمانان، گنبدهایی بر فراز مرقد شخصیت‏های بزرگ خود می‏ساختند که در بقیع نیز از این بناهای رفیع، وجود داشت. به جز گنبد بزرگ و سفید مزار ائمه بقیع علیهم‏السلام، چند گنبد معروف زیر نیز وجود داشت:

الف) گنبد بیت الاحزان.
ب) گنبد مقبره دختران پیامبر.
ج) گنبد مقبره همسران پیامبر.
د) گنبد مقبره حلیمه سعدیه.

در سال 1343ق. این بناها، توسط فرقه منحرف وکج اندیش وهابیت، تخریب شد. این گروه، هم‏زمان، بارگاه حضرت خدیجه علیهاسلام در مکه، حوا در جده، حمزه در احد و ابن عباس در طائف را نیز ویران کردند.

---

پی‏نوشت:

1. نجفی، جواهر الکلام، ج 4، ص 321.
2. ابن ماجه، سنن ابن ماجه، ج 1، ص 489.
3. کلینی، کافی، ج 3، ص 136، ح 6.
4. همان، ج 3، ص 241، ح 4730.
5. صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 577.
6. مجلسی، بحارالانوار، ج 43، ص 177.
7. همان، ج 35، ص 277 و 278.
8. منتخب الانوار، ص 501.
9. بحارالانوار، ج 43، ص 171.
10. نوری، مستدرک الوسائل، ج 3، ص 483.
11. عاملی، اعیان الشیعه، ج 7، ص 390.
12. ذهبی، سیر اعلام البناء ج 2، ص 271.
13. المستدرک علی الصحیحین، ج 5، ص 50.
14. نمازی، مستدرکات علم رجال، ج 8، ص 580.
15. اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص 56.
16. سماوی، ابصار العین، ص 64؛ محمدامین الامینی، الایام الشامیة، ص 471.
17. طیرانی، المعجم الکبیر، ج 3، ص 118.